دق پترگان

دق پترگان با 5/212 کیلومتر مربع وسعت در طول جغرافیایی 60 درجه و 30 دقیقه الی 60 درجه و 56 دقیقه شرقی و در عرض 33 درجه و 10 دقیقه الی 33 درجه و 30 دقیقه عرض شمالی و در شرق زیرکوه در منطقه مرزی واقع شده و از قاین 135 کیلومتری فاصله دارد. ارتفاع این دق 610 متر از سطح آبهای آزاد می باشد.

این دق جزو حوضه های داخلی نئوژن بوده و در محدوده آن سنگهای اولترا بازیک دیده می شود. دق پترگان زهکش شبکه های سطحی منطقه بوده و بخش عمده آن در خاک ایران است. پوشش گیاهی آن بصورت پراکنده از نوع تاغ وگز می باشد که در اثر حرکت ماسه های بادی تپه های کوچکی در پای این بوته ازرها تشکیل شده است. بعلت بالا بودن سطح ایستابی آب در این دق، تبخیر آن بسیار زیاد بوده و سطح وسیعی از نمکزار بر روی زمین دیده می شود. چون سطح اب بالا می باشد چاههای دستی در عمق کم به آب رسیده و جهت دامداری مورد استفاده می باشد. لیکن آب آنها شور و نامناسب است. درمواقع بارندگی سطح این دق از گل بسیار چسبناکی پوشیده می شود که تردد در ان عملا غیرممکن می گردد. قسمتهای میانی این دق حالت باتلاقی داشته و سطح آب زیرزمینی در آن به صفر می رسد در برنامه ریزیها واجرای پروژه هاو توسعه دریاچه پترگان باید به بالا آمدن آب در فصول بارندگی توجه داشت که فعلا پاسگاههای پترگان، گردکرق و روستای حاجی آبادحقداد و معصوم اباد و محور ارتباطی یزدان در معرض تهدید آب و رسوب گذاری واقعند و باید تا شعاع 7کیلومتر از اجرای پروژه خودداری شود.

این دق از دو قسمت وسیع که در ایرن قرار دارد و ناحیه باریکی در قسمت شمال که در جهت شمال شرقی در افغانستان امتداد می یابد. عرض این دق 30 کیلومتر و طول آن با احتساب قسمت واقع در افغانستان 50 کیلومتر می باشد. عرصه این کویر پوشیده از خاکهای رسی سله بسته است. حوزه خیس تنها در قسمت جنوب غربی آن در نزدیکی چشمه بید مشاهده می شود.

در زیر به رودخانه هایی که به دق پترگان میریزند اشاره می شود :

رودافین در بخش زهان بصورت فصلی جریان داشته ریزابه بمرود بوده و به دق پترگان می رید طولش 60 کیلومتر ارتفاع سرچشمه 2100 متر و ارتفاع ریزشگاه حدود 1000 متر شیب متوسط 8/1 درصد مسیر کلی نخست شمالی سپس شال شرقی می باشد. رودخانه افین از ارتفاعات دو گرد و شیرکاب سرچشمه گرفته و رو به شمال از روستاهای شیرگ، سارجین، کلاته مزار، بایمرغ باغستان زهان، زهان، پایهان، و فتح اباد می گذرد و پس از آمیختن با ریزابه بزرگی که از دره شرقی کمرکوه بسوی روستای افین روان می گردد. و پس از مخلوط شدن با رودخانه های علی اباد، مولید و بشیران به درون سدحاجی آباد ریخته و سرریزان بنام رودخانه بمرود بسوی دق پترگان جریان می یابد. رود بشیران در بخش زهان بطور فصلی جریان داشته ریزابه رود افین است که به دق پترگان می ریزد طولش 30 کیلومتر ارتفاع سرچشمه 1700 متر ارتفاع ریزشگاه 950 متر و شیب متوسط 5/2 درصد مسیر کلی آن شمال شرق بوده و سرچشمه آن دامنه شرقی کوه اردکول است. رود شور زهان در بخش زهان جاری بوده ریزابه رود افین و حوضه آبریز آن دق پترگان است. طولش 20 کیلومتر ارتفاع سرچشمه 1900 متر ارتفاع ریزشگاه 1400 متر و شیب متوسط 5/2 درصد است. مسیر کلی شمال شرقی و سرچشمه آن دامنه جنوبی کوه منوری می باشد. رود شوشک در بخش زیرکوه جاری بوده ریزابه رود آهنگران و حوضه آبریز آن دق پترگان با طول 9 کیلومتر ارتفاع سرچشمه 1800 متر ارافع ریزگشاه 1480 متر و شیب متوسط 6/3 درصد است. مسیر کلی آن شمال باختری بوده و سرچشمه آن دامنه کوه آهنگران است. د رطول مسیر از روستای معین اباد عبور می کند. کال بمرود در واقع دنباله رودخانه افین می باشد که باگذشتن از روستای بمرود به این نام مبدل می گردد. این رود در بخش زیرکوه جاری بوده ریزابه کال شاهرخت حوضه آبریزان دق پترگان است. کال شاهرخت دربخش زیرکوه جریان دارد. حوضه آبریزان دق پترگان می باشد. طولش 50 کیلومتر ارتفاع سرچشمه 850 متر ارتفاع ریزشگاه حدود640 متر شیب متوسط 4/0 درصد و مسیر کلی آن جنوب شرقی است کال شاهرخت از تلاقی رودخانه بشیران ورود محمداباد تشکیل شده و پس از آمیختن با کال بمرود از روستای پرویز آباد عبور نموده و سرانجام به دق پترگان می ریزد. رود گزخت در بخش زیرکوه جاری بوده طولش 35 کیلومتر ارتفاع سرچشمه 1300 متر ارتفاع ریزشگاه 640 متر شیب متوسط 9/1 درصد و مسیر کلی شمال خاوری است. سرچشمه آن دامنه شرقی کوه سه پستان بوده و حوضه آبریزآن دق پترگان می باشد. رود تجنود از کوههای آهنگران با تجمیع چشمه سارهای کارستی سرچشمه گرفته در سر شاخه ها دارای جریان اب دایم می باشد. کیفیت آبش بسیار عالیست. این رودخانه پس از عبور از کنار روستای تجنود وطی 2/13 کیلومتر وارد دشت شاهرخت گردیده و مازاد سیلاب آن به دق پترگان می ریزد. پایین ترین نقطه حوضه این رودخانه در محل اتصال به گزرود 700 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. شیب کلی رودخانه 2/6% می باشد. ابده پایه رود حدود 60 لیتر در ثانیه و روان آب سالیانه آن حدود 2 میلیون مترمکعب به دق پترگان می ریزد. با احداث سدبر بستر آن می توان از دریاچه آبگیر آن به عنوان یک کانون پرورش ماهی و از آب سرریز آن به عنوان زراعت و دامداری صنعتی استفاده نمود. رودخانه آهنگران در بخش زیرکوه جریان داشته طولش 60 کیلومتر ارافع سرچشمه 1850 متر ریزگشاه حدود 640متر با شیب متوسط 2 درصد است. در طول مسیر روستاهای گمنج، سورند و دزگ را سیراب می کند سرشاخه های فعی این رود از کوههای کازکان، کوه سفید، دو شاخ، چشمه سبز و عرب گریز سرچشمه گرفته ورودهای شوشک، گمنج، دزک و کازکان را تشکیل داده و همگی درجنوب غربی آهنگران با هم یکی شده و سرانجام مازاد سیلاب آن به دق پترگان می ریزد. سرشاخه های اصلی این رودخانه تا آهنگران دارای آب دائم بوده و دبی آن به سی لیتر در ثانیه می رسد و کیفیت آب آن خوب است. رود ملوید در بخش زهان از نوع فصلی ریزابه رود افین در حوضه دق پترگان با طول 30 کیلومتر و ارتفاع سرچشمه 3200 متر ارتفاع ریزشگاه 1100 متر با شیب متوسط 7/3 درصد سرچشمه آن دامنه شمالی کوه گریانه می باشد.

رد پاي حيوانات بزرگ جثه ما قبل تاريخ يکي ديگر از ديدني هاي طبيعي و علمي منطقه است.
بررسي‌هاي باستان شناسي در آبان ماه سال 1376 در يک منطقه كوهستاني واقع در شمال شهرستان بيرجند منجر به كشف اين ردپاها شد. جاي پاها متعلق به حيوانات بزرگ جثه‌اي است كه حدود 50 ميليون سال قبل مي زيسته‌اند. منطقه‌اي كه اين آثار در آن جا كشف شده از نظر ساختار زمين شناسي پوشيده از لايه‌هاي متعدد رسوبي است كه بر اثر حركات كوه‌زايي در دامنه قرار گرفته است.
بررسي‌ها و تحقيقات اوليه بيان گر آنست كه اين منطقه در زمان ايجاد ردپاها مكاني پرآب و باتلاقي بوده است و صخره‌هاي موجود در منطقه داراي درصد بالايي از مواد آلي است.
ردپاها در لايه‌هاي فوقاني نيز شناسايي شده است، وجود ردپاها در لايه‌هاي متعدد گوياي اين مطلب است كه اين منطقه طي ميليون ها سال به طور پيوسته زيستگاه مناسبي براي اين جانوران بوده است.
بنا به اظهار متخصصين زمين شناسي؛ اين آثار بر روي واحدهاي سنگي رخساره فليش ايجاد شده و در حدود 50 ميليون سال قدمت دارند. تحليل هاي آماري كه بر روي 40 ردپا انجام شده است نشان گر وجود يک تناسب و هماهنگي بين تمامي جاي پاها است. شكل كلي آن ها به صورت بيضي و اندازه بزرگ ترين جاي پا 26× 42 سانتي متر و اندازه كوچک ترين جاي پا 8× 12 سانتي متر است. حركت جانوران به صورت گروهي و جهت حركت آن ها در وضعيت فعلي محل از سوي خاور به باختر بوده است. ردپاها بر روي چندين لايه رسوبي مشاهده شده و واضح‌ترين جاي پاها بر روي لايه سوم ديده شده است. اين لايه‌ بر اثر فرسايش لايه‌هاي فوقاني به تازگي نمايان شده به همين دليل جاي پاها كاملاً سالم و بدون فرسايش حفظ شده است. ضخامت بيش تر و ماسه‌اي بودن اين لايه در زمان تشكيل باعث شده تا بهتر، وزن اين جانوران را تحمل نموده و جاي پاها از عمق كم تري برخوردار باشد. از سوي ديگر به دليل در معرض فرسايش بودن اين سطح جاي پاها فرسوده شده و از وضوح كم تري برخوردار است.
شناخت دقيق نوع و تيره اين حيوانات ماقبل تاريخ مستلزم بررسي و مطالعات بيش تر است. ردپاها با توجه به ابعاد آن ممكن است متعلق به تيره‌اي از دايناسورها باشد كه در صورت اثبات اين نظر آثار فوق از قدمتي بالغ بر 50 ميليون سال برخوردار خواهد بود.

دق پترگان