شهر تاريخي جرجان

شهر تاريخي جرجان يكي از شهرهاي بزرگ جهان اسلام بوده است كه با شهرهايي همچون ري، مرو و جندي شاپور برابري مي كند. اين شهر معماري و شهرسازي بسيار پيشرفته اي داشته كه با كاوش هاي انجام گرفته، معلوم شد كه بيش از ۱۰۰۰ سال قبل داراي فاضلاب شهري، خيابانهايي با سنگفرش هاي منقش آجري و سيستم آبرساني به خانه ها بوده كه از طرح شهرسازي و وجود نقشه براي ساخت آن خبر مي دهد.

آبگينه ها و سفال هاي ارزشمند به دست آمده از دفينه هاي جرجان نيز گوياي اين مطلب است كه اين شهر يكي از مراكز صنعت آبگينه و سفال در دوره هاي بعد از اسلام يعني سده هاي ۵ و ۶ هجري شمسي بوده است… خرابه هاي شهر جرجان كه اكنون در سه كيلومتري جنوب غربي شهر گنبدكاووس قرارگرفته در زمان آبادي ۱۲۰۰ هكتار را شامل مي شده كه در قرن اخير به علت هاي مختلف چون كاوشهاي غيرمجاز، توسعه كشاورزي و ساخت خانه هاي جديد، از بين رفته و فقط مساحتي در حدود ۲۵۰ هكتار در دوسوي گرگان رود از آن باقي مانده است.

در اصل اين شهر در زمان سامانيان بر روي ويرانه هاي برجاي مانده از شهري ساساني بنا شد و به صورت چندضلعي نامنظم همانند شهرهاي منطقه در قبل از اسلام ساخته شده است. همه معابر اصلي و فرعي شهر با آجر و به صورت نقوش هندسي زيبا سنگفرش و چيده شده و شهر جرجان مانند همه شهرهاي آباد منطقه، ديوارهايي براي حصارهاي داخلي، خارجي و خندقي بين دو ديوار داشته كه اهالي شهر را از گزند دشمنان مهاجم حفظ مي كرد.

هر چند مصالح ساختماني حصار شهر از آجر، سنگ و گچ بوده اما به علت تخريب شديد در سال هاي گذشته، از ارتفاع و عرض حصارها و خندق اطلاعي در دست نيست. «جاويد ايمانيان» مدير پژوهشي شهر تاريخي جرجان – گنبد قابوس در مورد اين شهر مي گويد: با بررسيهايي كه از شهر جرجان صورت گرفته ثابت شده كه اين شهر از يك معماري و شهرسازي پيشرفته بهره مند بوده است.

از ويژگي هاي جالب اين شهر، كانال فاضلاب سراسري بوده كه اين مسأله اهميت فراواني در بهداشت شهر داشته است. اين كانال سرپوشيده، فاضلاب هر واحد مسكوني را از شهر خارج مي كرده است. عمق كانال فاضلاب ۳ متر و عرض آن ۱ ‎/ ۸۰ متر بوده كه با آجر و به صورت طاق گهواره اي ساخته شده است. همچنين واحدهاي مسكوني داراي چاههاي متعدد آب و آذوقه بوده و هر واحد مسكوني از كانال اصلي آب شهر مشروب مي شد.

«جاويد ايمانيان» ادامه مي دهد از آثار با ارزش معماري شهر جرجان ساخت خيابان ها و گذرهاي آجري است كه با ويژگي هاي خاصي در شهر ايجاد شده. ساخت هريك از خيابانها كه باتوجه به نياز و اهميت نقاط مختلف شهر صورت گرفته، تاكنون در كمتر شهرهاي اسلامي ديده شده است.

خيابان ها و گذرهاي شهر جرجان طرح شبكه بندي داشته و از شمال به جنوب و از شرق به غرب امتداد يافته و تقريباً همه شهر را در برمي گرفته است كه مي توان آن را نهايت ذوق و استادي معماران و شهرسازان جرجان دانست. ايمانيان مي افزايد: يكي از خيابان هاي كشف شده، خياباني است كه از دو نقطه شهر يعني امامزاده يحيي (ع) شروع و به گرگان رود ختم مي شده است. عرض آن ۱۰متر و طولش از شمال تا جنوب شهر است.

با كاوش اين خيابان، حدود ۲۰۰ متر از طول آن آشكار شده است كه بررسي ها نشان مي دهد اين خيابان در مجموع حدود ۲كيلومتر طول داشته و مربوط به ساخت و سازهاي عهد ساماني است كه به مرور زمان با بازسازي خيابان شكل آن تغيير يافته. به اين ترتيب كه از قسمت هاي مياني خيابان براي كانال آب استفاده مي كردند و با تعريض خيابان آن را به صورت بلوار مانند درآوردند كه به احتمال، آب اين كانال به ساختمان هاي اطراف خيابان منتقل مي شده است.

او ادامه مي دهد خيابان ديگري هم از طرف شرق تا مقبره قابوس امتداد مي يافته كه اين خيابان با آجر ساخته شده است و از نظر معماري قسمت هاي لبه خيابان كمي مرتفع تر از قسمت هاي مياني بوده تا به هنگام باران، آب هاي زائد از قسمت هاي مركزي به خارج سرازير شود. عرض اين خيابان ۳ متر بوده است.

كشف خيابان هاي يادشده به علاوه ديگر گذرها و كوچه هاي شهر نشان مي دهد كه شهر جرجان در قرون مياني اسلام يك نقشه شهرسازي پيشرفته داشته است. يكي ديگر از ويژگي هاي اين شهر تاريخي، عبور گرگان رود از وسط شهر است، به اين ترتيب شهر جرجان در دو سوي رودخانه واقع و به دو بخش نام هاي دهستان (شيعه نشين) و بكرآباد(سني نشين) تقسيم شده بود كه به وسيله پل هاي آجري به هم مرتبط بودند. ارگ كه در قرون اسلامي دهستان ناميده مي شده در قسمت مركزي شهر واقع شده و شكلي ۶ ضلعي داشته است.

بناهاي مذهبي و همچنين كارگاه هاي صنعتي شهر در ميان و اطراف ارگ متمركز بوده است. در خرابه اي شهر جرجان تپه هاي به نسبت مرتفعي وجود داشته كه در كاوش هاي غيرمجاز يك قرن اخير از بين رفته است. اما در يكي از اين تپه ها آثار ساختماني يك تالار ستوندار و كوره هاي آهنگري به دست آمده است. به نظر مي رسد اين كارگاه هاي صنعتي اغلب در جنب خيابان هاي اصلي شهر قرار داشته است.

صنعت شيشه و سفال گري از معروف ترين صنايع شهر تاريخي جرجان است كه نمونه هايي از آن هم اكنون در موزه هاي معروف داخلي و خارجي نگهداري مي شود و يكي از بزرگترين گنجينه هاي يافت شده از شهرهاي اسلامي زمان قديم است. هرچند شهر تاريخي جرجان در حملات مغول به سال ۶۱۷ هجري قمري از بين رفت اما از خرابه هاي به جاي مانده اين شهر هنوز شكوه و عظمت آن آشكاراست و تنها نماد برجاي مانده از اين شهر تاريخي يعني «برج گنبدقابوس» گواهي براين مدعاست.

از اين رو شهر تاريخي جرجان يكي از پر ارزش ترين آثار برجاي مانده از دوران اسلامي با شماره ۴۰ در فهرست آثار باستاني در سال ۱۳۱۷ به ثبت رسيده است. هم اكنون كار مطالعات پژوهشي اين شهر باستاني را در سطح ملي، پايگاه پژوهشي شهر جرجان و گنبدقابوس انجام مي دهد.

برنامه هايي كه اين پايگاه در آينده اجرا خواهد كرد شامل اسكنرليزر يا تهيه تصاوير سه بعدي از محل، ادامه كاوش هاي باستان شناسي براي شناخت بيشتر شهر، حفاظت از محوطه هايي كه باستان شناسان آن را يافته اند و در نهايت ايجاد سايت موزه شهري است.

شهر تاريخي جرجان بيش از ۱۰۰۰ سال قبل داراي فاضلاب شهري، خيابان هايي با سنگفرش هاي منقش آجري و سيستم آبرساني به خانه ها بوده است كه از وجود طرح شهرسازي و نقشه براي ساخت آن خبر مي دهد. آبگينه ها و سفال هاي ارزشمند به دست آمده از دفينه هاي شهر نيز گوياي اين مطلب است كه اين شهر يكي از مراكز صنعت آبگينه و سفال در دوره هاي بعد از اسلام يعني سده هاي ۵ و ۶ هجري شمسي بوده است.

شهر تاریخی جزاین